* -iĝ/

Sufikso almetebla al ĉiaj radikoj, esprimanta per si mem ŝanĝon de stato, ne precizigante ĉu la kaŭzo de tiu ŝanĝo estas ekstera (trudo, nepersona forto) aŭ interna (konscia aŭ senkonscia volo, evoluo ktp); ĝi povas sekve esprimi tute egale agon pasive toleritan: longe ĉerpas la kruĉo, ĝis ĝi fine rompas PrV ; aŭ aktive faritan de la subjekto sur sin mem: ili sidas sur ĉevalon [1]; ĉiu el vi preparas al nia komuna festo [2]; la tuta cetera esperantistaro grupis ĉirkaŭ sia standardo [3]; klinado antaŭ ŝajnaj aŭtoritatoj [4]; ili ne deklinis de sia malbona vojo [5]; li nur iom ĵetis malantaŭen Marta ; Moseo staris ĉe la pordego [6]; Jakob levis frue matene [7].
I.

-iĝ

(sufikso)
Kun neverba radiko, signifas: „vole aŭ nevole transiri en la staton esprimatan de la radiko; akiri, alpreni ian novan kvaliton“; alivorte oni devas ĉiam subkompreni antaŭ la sufikso la finaĵojn -a-e:
1.
Kun adjektiva radiko: akri (iĝi akra); alii, ktp. (ig); larmo virina baldaŭ sekas PrV
2.
Kun adverba, prepoziciaafiksa radiko: ali (veni al, sin meti al); ali al ia ideo [8]; disi (iri disen); kuni en la domo de siaj gepatroj [9], ktp.
3.
Kun simpla substantiva radiko, aldoniĝas al la adjektiva formo derivita de la radiko: entuziasmi (= i entuziasma), ktp.
Rim. 1: Kun kelkaj substantivoj, kiuj montras mem kvaliton pli ĝuste ol objekton, subkomprenigas antaŭ si la finaĵon -o: ani (iĝi ano); edzi, fianĉi, ktp.
Rim. 2: Pro sia pasiva senco, la sufikso servas por derivi de substantivoj senpersonajn verbojn esprimantajn precipe komencon de divido de tempo: tagas (tago komenciĝas); mateni, krepuski; post longa vintro ree printempos; jam aŭtunas kaj bruas la vento.
Rim. 3: Konforme al la ĝenerala principo permesanta forlason de ĉiu ne tute necesa afikso, oni ofte formas senpere, sen prefiksa prep., el simpla substantiva radiko verbon signifantan tre larĝsence „veni en la staton aŭ situacion de; esti aranĝita en maniero de, laŭ la formo de; ricevi la formon aŭ aspekton de; esti provizita, garnita, kovrita per“. Ekz.: amasi (veni en la staton de amaso, ricevi la aspekton de amaso); embarasi (veni en embarasojn); korpi (ricevi korpon); kruci (ricevi formon de kruco); maski (sin kovri per masko); montis akvo [10]; ondi (preni ondan formon); ordi (ricevi ordan staton); paci (veni en pacan staton); perli (guti laŭ formo de perloj); sulki (ricevi sulkojn); trui (ricevi truojn); vuali (esti kovrata per vualo), ktp.
4.
Kun substantiva radiko antaŭita de prefiksa prepozicio havas diversajn sencojn, laŭ la speco de la prep., sed la substantivo estas ĉiam komplemento de tiu prep.
a)
Kun loka prefiksa prepozicio signifas: „vole aŭ nevole veni en la lokon esprimatan de la radiko“: albordi (veni al la bordo); devoji (eliri el la vojo); enkaleŝi, enliti (sin meti en kaleŝon, en la liton); ensabli (esti puŝata en sablon); enŝipi (eniri en ŝipon); entombi (esti metata en la tombon); envici (sin meti en la vicon); subakvi, surmari, surteri, surlagi (sin meti sub akvo(n), sur maro(n), tero(n) aŭ lago(n)); surkruci (esti krucumata), ktp.
b)
Kun prefiksa prepozicio esprimanta senecon aŭ forigon, signifas: „ne plu havi, perdi la objekton esprimatan de la radiko“: mallumi (perdi sian lumon); senfolii (perdi siajn foliojn); senmaski (forigi sian maskon); senplumi (perdi siajn plumojn); detroni (esti pelata for de la trono); senvuali (ne plu havi vualon), ktp.
Rim. 1: Ĉar kelkaj verbaj radikoj ne ebligas, ke oni devenigu de ili verbojn esprimantajn la manieron aŭ la senecon, oni devas ilin tiri de la substantiva responda formo: endormi (transiri en dorman staton; rad. dormi); enpensi (esti absorbita en pensoj); elrevi, disrevi (eliri el siaj revoj pro kontraŭa realaĵo); senmovi, sensenti, senvidi (perdi aŭ momente neuzi la kapablon sinmovi, senti aŭ vidi); senzorgi (momente formeti siajn zorgojn), ktp. Kiam la substantiva formo estas sufikshava, tiu sufikso ordinare malaperas en la kunmetado: enloĝi (eniri en loĝejo(n)); enveturi (eniri en veturilo(n)).
Rim. 2: Ĉar la formo de vortfarado per sen estas ordinare pli klara kaj pli forta, oni ofte derivas verbojn per tiu prefikso (ekz. senvesti) prefere ol uzi la verbon formatan per mal kun resenda pronomo (sin malvesti).
Rim. 3: Oni ne konfuzu du ŝajne similajn sed efektive tute malsamajn formojn de kunmetado, kiuj ambaŭ konsistas el prefiksa prepozicio aŭ adverbo, substantiva radiko kaj sufikso . La unuan tipon, en kiu la substantivo estas komplemento de la prepozicio, ni priparolis supre (-iĝ4); la alian tipon prezentas vortoj kiel deflanki, enradiki, kies formado estas tute malsimila, ĉar en ili la substantivo ne estas komplemento, de la prepozicio kaj oni devas analizi ne jene: de-flanko-iĝi = iĝi de flanko; en-radiko-iĝi = iĝi en radiko, sed jene: de-flankiĝi = flankiĝi de; en-radikiĝi = radikiĝi en (-ig5.c rim. 3).
8. L. L. Zamenhof: Paroloj, Parolado antaŭ la Tria Kongreso Esperantista en Cambridge en la 12a de aŭgusto 1907
9. L. L. Zamenhof: Paroloj, Parolo antaŭ la Kvina Kongreso Esperantista en Barcelona 1909
10. trad. L. L. Zamenhof: La Malnova Testamento, Eliro 15:8
II.
Kun verba radiko, signifas: „vole aŭ nevole transiri al nova stato esprimata de la radiko, kaj rezultanta de ago farita de iu ajn, inkluzive de la subjekto“:
1.
Kun netransitivaj verboj, subkomprenigas antaŭ si la participan sufikson -anta (aŭ -inta): li falis sub la radojn de veturanta vagonaro, kaj mortis [11]; la vento forblovis de mia kapo la ĉapon kaj ĝi flugante pendis sur la branĉoj de la arbeto [12]; ĉesis la pluvo [13]; dormi, droni, kuŝi, sidi, stari, ktp.
Rim. 1: Kiam oni volas precizigi la aŭtoron de la ago, oni devas uzi ig kun resenda pronomo: sin dronigi, sin kuŝigi, sin mortigi, sin sidigi, sin starigi, ktp.
Rim. 2: Ĉar transiro al nova stato ne facile distingiĝas de komenco de tiu nova stato, oni povas indiferente uzi la prefikson ek- kun la sama senco kiel iĝ- ĉe la netransitivaj verboj. Tiu uzo estas eĉ rekomendinda: ekstari (prefere ol stari); eksidi (prefere ol sidi); ekkuŝi (prefere ol kuŝi).
2.
Kun transitivaj verboj, subkomprenigas ĉiam antaŭ si la participan sufikson -ata (aŭ -ita); alivorte, ĝi servas por netransitivigi transitivajn verbojn: jen montris tero [14]; la koro al mi premas [15]; profundaj planoj detruas [16]; laŭ sia laboro laboristo taksasZ ; kio vendas kaŝite, vendas plej profite PrV homo ne povas kompreni la aferojn, kiuj faras sub la suno [17]; sur turkan tapiŝeton metis la manĝaro; venis la tempo, kiam la kanabo semas kaj la tero kovris de semo; li ekscitas kiel bolanta lakto PrV sub la sankta signo de l' espero kolektas pacaj batalantoj [18]; fini, komenci, naski, renkonti, rompi, trovi, vidi, ktp.
Rim. 1: Kiel oni vidis per la ekzemploj, la -verboj estas kelkfoje uzataj kun senco de pasiva verbo. Kvankam la ideoj esprimataj de tiuj du formoj estas tre proksimaj, ekzistas tamen ia diferenco. La -verbo prezentas la statŝanĝon laŭ ĝia daŭro, dum la pasiva verbo (esti -ata, -igata) prezentas tiun ŝanĝon kiel finitan kaj jam anstataŭitan de nova stato: ĉu la kandelo estis estingita, aŭ ĝi estingis mem [19]?
Rim. 2: Kvankam, ĉe komenco de la lingvo, oni trovas kelkajn maloftajn ekzemplojn de uzata kun transitiva verbo kaj subkompreniganta antaŭ si la participan sufikson -anta: mi sciis pri tio de homoj plej kredindaj [20]; [por] ke la publiko povu koni tiun ĉi lingvon ĉiuflanke [21]; ĝi estas nun ordinare anstataŭigita en tiu senco per la prefikso ek-: li ĉion ekscios, kiam li vekos.
Rim.: La sufikso -iĝ estas netransitiva kaj povas sekve havi nek akuzativ-objekton (ekzemple:ŝi nomas Johanino), nek pasivan participon: tiaj formoj kiel ˣnaskiĝitaˣ kaj ˣestiĝitaˣ estas do tute neeblaj. Sed aktivajn participojn -iĝ kompreneble havas, same kiel ĉiuj aliaj verboj: naskinta, estinta LtE.
III.
De ĉiuj verboj derivataj per oni povas regule devenigi:
1.
Substantivojn, kun la senco: „stato de -iĝanto“: aliformo de vesto, amaso da homoj, malamiko, blindo, cikatro, paŝtejo [22], ktp.
2.
Adjektivojn, kun la senco: „-iĝanta, povanta -iĝi“: balanca foliaro, ĉagrena mieno, distinga junulo, ktp.
3.
Adverbojn kun la senco: „laŭ -iĝa maniero“: distre respondi, edze kunvivadi, ekscite babili.
Rim.: Ĉe tiuj derivitaj adjektivoj kaj adverboj, la sufikso estas ofte malmulte utila, kaj tial forlasita aŭ anstataŭata de la pasiva sufikso it: malfru()a, komenc()a, decid()e; ekscitite babili, distrite respondi, ĉagrenita mienoZ .
IV.
Radiko samsignifa uzata memstare.

iĝi

(ntr)
Verbo havanta la saman sencon kiel la sufikso (Kp. ĉe la komenco); ĝi diferencas de fariĝi per tiu, ke fariĝi signifas, ke la subjekto ŝanĝiĝas pro la influo de ekstera kaŭzo, dum iĝi tute ne precizigas la kaŭzon, kaj havas sekve pli vastan amplekson: kun la tempo la vivo as pli bona (ne: faras, ĉar neniu faras ĝin pli bona); ju pli proksima estis la tempo […], des pli granda is ŝia maltrankvileco [23]; sur la ĉielo la vesperruĝo komencis koloriĝi purpure kaj […] la firmamento is violeta [24]; la silento nun daŭras tro longe kaj as ĝena [25]; post tio la aplaŭdoj is ankoraŭ pli bruaj [26]; se la knabo volas i brava viro, li devas komenci en bona tempo [27].
Rim.: Tiu diferenco ne estas ĉiam severe obeata.
angle:
become
beloruse:
станавіцца, стаць, рабіцца, зрабіцца
ĉeĥe:
stát se (nějakým), něči
ĉine:
变得 [biànde], 成为 [chéngwéi], 化作 [huàzuò], 化为 [huàwéi], 变成 [biànchéng]
france:
devenir
germane:
werden
hispane:
hacerse, volverse
hungare:
válik (valamivé, valamilyenné)
japane:
~になる
nederlande:
worden
portugale:
fazer-se, tornar-se
ruse:
становиться, стать, сделаться
tokipone:
kama

administraj notoj